Orientación para a igualdade de oportunidades e a xusticia social no ámbito laboral.

Aínda que pareza que vivimos nun mundo plenamente desenvolvido a realidade actual indica que a exclusión social é un fenómeno en aumento. Un dos principais motivos é o auxe da diversidade dentro dos colectivos que anteriormente non a tiñan tan marcada. A exclusión social está asociada aos termos discriminación ou desigualdade (Sánchez, 2009) precipitados por factores como a ausencia de equidad nos elementos do benestar social, os estereotipos ou prexuízos negativos que se transforman nun trato máis desfavorable a determinados colectivos de persoas, moitas veces de forma inconsciente. A forte emigración debido ás grandes crises económicas é outro factor dinamizador destes procesos que requiren sistemas políticos e educacionales que favoreza a igualdade de oportunidades.

A estrutura social cada vez é máis fragmentada na que podemos diferenciar tres planos diferentes: a diversidade étnica, a alteración da pirámide de idades e a pluralidade da convivencia familiar (monoparentalidad, erosión modelo patriarcal, políticas de educación infantil débiles, dificultades de conciliación familiar-laboral).

As persoas poden estar a sufrir da exclusión social en diferentes ámbitos: económico, laboral, formativo, sociosanitario, vivenda, relacional ou político.

>> Artigo relacionado: Sabes a diferenza entre esteretipo e prexuízo?

Todos estes factores van necesitar do apoio de profesionais da orientación que realicen intervencións psicopedagógicas desde un punto de vista intercultural que han de ter certas competencias básicas (promoción, retención e incorporación) de face á súa implantación nas organizacións.

Os aspectos aquí citados desenvolveranse a continuación máis amplamente desde un enfoque inclusivo, de igualdade de oportunidades e de xustiza social.

Exclusión social no mundo laboral.

A exclusión social é un termo con multitude de definicións pero que todas elas veñen relacionadas coa categorización que os seres humanos realizan de practicamente todas as cousas que suceden na súa contorna. Somos diferentes, moitas veces a primeira ollada, e isto é o que de forma practicamente inconsciente termina por clasificar de forma errónea a certos individuos. É ese valor que se dá nas clasificacións o que expresa e implementa prexuízos, racismo, sexismo e en xeral intolerancia cara á diferenza (Sánchez, 2009).

Na miña opinión, a exclusión social significa a falta de equidad á hora de incluír na sociedade a certos grupos de persoas por diferentes feitos, entre os que caben:

• Discriminación:
  • Sexo.
  • Raza.
  • Orixe étnica.
  • Discapacidade.
  • Orientación sexual.
  • Idade.
• Fracaso escolar.
• Desigualdade na repartición de:
  • Riquezas.
  • Oportunidades.
  • Traballo.
  • Educación.
• Estereotipos e prexuízos.

>> Artigo relacionado: Estereotipos de xénero: por que rosa e azul?

Ámbitos de exclusión social.

Existen multitude de ámbitos nos que as persoas poden sentirse excluídas, os fundamentais son os citados no traballo Análise dos factores de exclusión social  (Subirats i Humet, 2005) da Fundación BBVA no distínguense sete ámbitos de exclusión social:

1. Ámbito económico. Ligado a factores tales como os ingresos insuficientes, endebedamento, empobrecimiento, economía mergullada e a dependencia económica. Hoxe en día aínda existe un gran número de mulleres dependentes de home economicamente e aumentou a idade na que os fillos aínda dependen dos ingresos dos seus pais. Ademais, as persoas con risco de exclusión terán menos poder adquisitivo debido ás maiores dificultades para atopar emprego, entre outras.
2. Ámbito laboral. O emprego cumpre a función básica de achegar ingresos ás persoas de face a aumentar a súa estabilidade. É por tanto evidente o grave risco de exclusión social que sofren as persoas en situación de desemprego ou subempleo. A crise actual vese reflectida nas altas taxas de desemprego, principalmente xuvenil e na dificultade de atopar novo emprego ás persoas que o perderon maiores de 45 anos. As condicións laborais precarias é outro dos aspectos a ter en conta de face a mellorar. É aínda evidente a diferenza entre salarios entre mulleres e homes, ou a gran diferenza entre cargos executivos ou de dirección existente entre sexos.
3. Ámbito formativo. A educación outorga as competencias necesarias para a inserción no mundo laboral con garantías. Ademais, o sistema formativo ha de estar adaptado ás necesidades de cada colectivo sen discriminacións de maneira que se loite contra as desigualdades. O libre acceso á educación é un alicerce fundamental de toda sociedade desenvolvida. Cando as persoas non conseguen terminar os seus estudos prodúcese o fracaso escolar Garantir un ensino mínimo obrigatoria e facilitar a continuación dos estudos debe de ser unha prioridade nas políticas educativas. Os esforzos débense centrar sobre todo nos menores de 16 anos desescolarizados e na educación especial adaptada ás persoas con necesidades especiais. De non atallarse este problema con prevención terminarán dentro dos colectivos excluídos socialmente e con grandes problemas de acceso ao mercado laboral. A educación especial debe desenvolverse evitando a propia exclusión dentro das aulas, habilitando profesionais competentes nestas áreas e instalacións acorde que non discriminen. Ademais, considero fundamental a educación do todos os alumnos na concienciación destas necesidades para evitar prexuízos innecesarios. En canto á desescolarización prematura é noutros casos debida á falta de recursos no seo familiar, que obrigan a abandonar estudos para comezar a traballar, todo está ben mentres se traballe, pero, que pasará si deixas de traballar e non tes estudos? Hanse de previr estas situacións, por exemplo, cualificando profesionalmente ás persoas que avalen experiencia profesional nun ámbito e fomentando a formación continua nas empresas aos traballadores.
4. Ámbito sociosanitario. Aquí a exclusión social céntrase nas alteracións estimagtizadas socialmente, trastornos mentais, alteracións da imaxe corporal, discapacidades ou enfermidades infectocontagiosas que limitan ás persoas á hora de atopar traballo. A experiencia dinos que estas persoas poden estar plenamente capacitadas para a realización de todo tipo de traballos pero que seguen sendo fortemente excluídas, moitas veces por descoñecemento das propias empresas. Actualmente existe a lei LISMI que “obriga” ás empresas ter unha cota de persoas con discapacidade, tendo en conta que a persoa ten que ser apta para o posto.“Lei de Integración Social de Persoas con Discapacidade (lei 13/82 LISMI).Regula a obrigación das empresas con 50 ó máis traballadores de reservar o 2% do seu persoal para persoas con discapacidade. Si isto non é posible a lei establece medidas alternativas de integración como pode ser a contratación de servizos a empresas con traballadores discapacitados.
5. Ámbito residencial. A propia Constitución Española di no seu Título I, Artigo 47 que: “Todos os españois teñen dereito a gozar dunha vivenda digna e adecuada.Os poderes públicos promoverán as condicións necesarias e establecerán as normas pertinentes para facer efectivo este dereito, regulando a utilización do chan de acordo co interese xeral para impedir a especulación. A comunidade participará nas plusvalías que xere a acción urbanística dos entes públicos”. O colectivo das persoas “sen teito” segue existindo no noso país, unhas veces derivado de problemas económicos e outros de problemas sanitarios (trastornos mentais, drogadicción…). Outro dos ámbitos residenciais é o que afecta o plano do acceso á vivenda nas situacións de imposibilidade de pagar a hipoteca, falta de ingresos ou a imposibilidade de poder acceder a axudas sociais para a vivenda. Creo que o Estado debería de aumentar as súas políticas de reasignación de vivendas baleiras ás persoas con dificultades manifestas ou persoas desafiuzadas en risco de exclusión, como é o colectivo da terceira idade.
6. Ámbito relacional. Moitos son os factores incluídos aquí, principalmente a rede familiar e social. As familias constitúen o núcleo máis importante para as persoas as nivel relacional pero que moitas veces se ve envolvido en problemas de violencia doméstica ou de malas relacións intrafamiliares. As persoas afectadas por violencia doméstica senten apartadas da sociedade e en consecuencia atoparán maiores problemas á hora da inserción laboral. As políticas de prevención de violencia teñen que ser realizadas desde a base da educación básica. Este tipo de violencia é sufrida por todos os membros do núcleo familiar, desde mulleres maltratadas, descoido de anciáns ou nenos desamparados polos seus pais. Doutra banda, falamos de exclusión social na rede social cando se produce en persoas con dificultades nas súas habilidades sociais que non lle permiten relacionarse con naturalidade cos seus achegados. Estas persoas tamén terán problemas á hora de atopar traballo debido á súa falta de habilidades comunicativas. É conveniente mencionar neste apartado tamén a dificultade que sufran moitas mulleres ou familias monoparentais á hora de conciliar traballo e coidado dos seus fillos.
7. Ámbito político. Por último, non podemos esquecernos do ámbito político no cal podemos apreciar que as propias regulacións das leis por parte do Goberno son en ocasións as causantes da propia exclusión social e outras veces a súa mala regulación ou seguimento expona a iso. É o caso dos desafiuzamentos, políticas de emprego, ou servizos sociais que ás veces non terminan por chegar ás persoas realmente necesitadas.

Competencias interculturais.

Como xa mencionamos na introdución, a exclusión social está directamente relacionada coa diversidade, polo que a multiculturalidad forma parte desta gran diversidade social na que vivimos.

“A interculturalidad ou o interculturalismo como o denominan algúns autores, pode considerarse como unha concepción teórica e práctica de carácter universal que atende a diversidade cultural de todas as sociedades desde os principios de igualdade, interacción e transformación social. Implica unha opción ética e ideolóxica de carácter persoal, unha forma de entender e vivir as relacións sociais e unha maneira de expor e desenvolver a educación (Lluch e Salinas, 1996; AECG, 1996)”.

É por isto necesaria unha educación intercultural baseada no respecto pola diversidade cultural de maneira que os orientadores realicen as intervencións para lograr unha maior igualdade de oportunidades. Parece por tanto esencial unha vez máis a educación psicopedagógica que sexa capaz de transmitir estes valores aos demais. Estes coñecementos, habilidades e actitudes deben estar presentes en todos os orientadores que deben ter competencias, segundo Pedersen (1994), en tres elementos fundamentais:

• Desenvolvemento do auto-conciencia. Análise dos propios sentimentos e opinións. Parece evidente que si o orientador non está concienciado cos prexuízos e estereotipos non poderá realizar o seu labor con bo rigor.
• Desenvolvemento de coñecementos. Debe coñecer os conceptos de cultura e interculturalidad das persoas sobre as que vai intervir.
• Desenvolvemento de destrezas. A capacidade para intervir, o coñecemento das técnicas e a súa aplicación, así como das estratexias necesarias. É por isto que as persoas que se dedican a estes ámbitos estudaron formacións en ramas sociais e educacionales (psicólogos, pedagogos, educadores sociais, traballadores sociais…).

Todo o mencionado anteriormente ten un labor educativo na formación para a diversidade cultural, que non debe de limitarse só á interpretación teórica senón tamén á promoción, retención e incorporación das competencias á sociedade. Aumentar a conciencia das persoas sobre estes feitos e a súa sensibilidade. Crear programas de orientación, ensino e de habilidades sociais e interculturais, o fomento da intelixencia emocional entre os máis novos que será un valor engadido de prevención para as súas vidas, son algunhas das tarefas que se deben realizar e manter para o fomento de competencias interculturais nunha educación continua de base.

Todas as persoas son especiais, independentemente do seu xénero, raza, ou discapacidades polo que se deben de tomar estas diferenzas desde unha perspectiva positiva, dado que a evolución implica diversidade.

Conclusións sobre a orientación profesional para a igualdade de oportunidades e a inclusión sociolaboral.

Os ámbitos onde aparece a exclusión social parece que se atopan na súa maioría interrelacionados ou existen persoas que o sufran en máis dun ámbito. Por pór unha persoa emigrante, cun forte estigma cultural e étnico, terá graves problemas laborais, que á súa vez poderán conducir a problemas residenciais e estes a problemas familiares. É por isto que os esforzos de inclusión deben centrarse en lograr a participación equitativa de todos os individuos en todas as facetas da vida, labor difícil pero que debe realizarse desde unha perspectiva educacional de base, educando en valores e actitudes prosociales. Todas as persoas son especiais, independentemente do seu xénero, raza, ou discapacidades polo que se deben de tomar estas diferenzas desde unha perspectiva positiva, dado que a evolución implica diversidade. Temos que aprender a recoller o positivo de cada persoa e encamiñala a que o explote da mellor maneira posible para que contribúan desde as súas posibilidades aos procesos produtivos.

A intervención orientadora debe partir dunha formación integral e capacitada que se adapte a cada unha das necesidades dos diferentes grupos cara á súa inclusión na sociedade. Non só débese de intervir sobre os usuarios senón sobre o medio que permite a exclusión social, é dicir as políticas de intervención, ou mesmo os medios de comunicación que incitan a certas exclusións sociais. Trataríase de contribuír a modificar os aspectos inadecuados do marco educativo e contextual (Álvarez Vermello, 1994) e de apoiar o fortalecemento das persoas na sociedade, desenvolvelas en competencias e formalas en capacidades para lograr que controlen as súas vidas. Os orientadores son axentes de cambio que han de estar en constante colaboración co resto de axentes formativos (profesores, pais, institucións sociais, etc.).

>> Artigo relacionado: Diferenzas entre orientación profesional, vocacional e laboral.

O labor dos orientadores non só debe quedar na inserción laboral senón tamén a este fortalecemento das persoas no plano educativo xa que non nos podemos esquecer de que unha boa base será o futuro de mellores xeracións. O orientador debe crear un proxecto profesional completo e integralo dentro do proxecto vital das persoas de maneira que a persoa consegue as capacidades necesarias para adaptarse aos cambios futuros e consiga ser o creador da súa propia carreira persoal e profesional, consciente da súa vida. O orientador profesional cobra maior relevancia como dinamizador no desenvolvemento integral das persoas en risco de exclusión social, debido a ser as persoas máis vulnerables e con menos recursos para logralo por si soas.

_

Referencias e bibliografía:

Este traballo forma parte das actividades realizadas por Iván Pico Martínez para superar a materia Orientación para a Igualdade e a Inclusión Sociolaboral dentro do Máster Universitario en Orientación Profesional da Universidade Nacional de Educación a Distancia durante o curso académico 2016-2017. Queda prohibida a reprodución total ou parcial deste documento sen consentimento expreso do autor. Todos os dereitos reservados. 

Álvarez Vermello, V. (1994). Orientación educativa e acción orientadora. Relacións entre a teoría e a práctica. Madrid: EOS.

Lluch, Xavier e  Salinas, Jesús (1996). A diversidade cultural na práctica educativa. Materiais para a formación do profesorado en Educación Intercultural. Madrid: MEC.

Malik Liévano, B. (2002). O enfoque intercultural nas organizaciones. Extracto do capítulo 6 do Proxecto Docente – Modelos de Orientación e Intervención Psicopedagógica. Madrid: UNED. Inédito. 

Pedersen, P. B. (1994): A handbook for developing multicultural awareness (4th ed.). Alexandria, VAI: American Counseling Association.

Sánchez García, M.F. (2009). A Orientación Laboral en contextos de diversidade persoal, social e cultural. En L.M. Sobrado e A. Cortés Pascual (Coords.), Orientación Profesional. Novos escenarios e perspectivas (Cap. 8, pp. 161-181). Madrid: Biblioteca Nova.

Suárez Ortega, M. (2006). Barreiras no desenvolvemento profesional feminino. Revista Española de Orientación e psicopedagoxía (19) 1, pp. 61-72.

Subirats i Humet, J. (Dir.), Gomá Carmona, R e Brugué Torrella, J. (Coords.) (2005). Análise dos factores de exclusión social. Documentos de traballo 4. Fundación BBVA. Generalitat de Catalunya.