O valor do xogo non dirixido na infancia

O valor do xogo non dirixido na infancia

O xogo non dirixido ou espontáneo é a base do desenvolvemento infantil: os nenos escollen libremente unha actividade, sen instrucións externas. Segundo Gray (2020), satisfai as súas necesidades psicolóxicas de autonomía, competencia e relacións interpersoais, que son esenciais para o benestar emocional. Este tipo de xogo inclúe varias modalidades:

• Xogo físico (correr, saltar, subir en rampas): mellora a motricidade grosa, a coordinación dinámica xeral e o control corporal.
• Xogo de simulación (xogar a ser bombeiro, ofrecer un petisco imaxinario): promove a regulación emocional, a resolución de conflitos e a empatía.
• Xogo cooperativo espontáneo , onde os nenos inventan conxuntamente regras e roles, o que beneficia a comunicación, a negociación e a cohesión social.

Este xogo libre tamén promove unha xestión saudable dos conflitos. Por exemplo, os xogos de forza física non aumentan a agresividade, senón que ensinan aos nenos a interpretar as emocións e a autorregularse. Ademais, o xogo locomotor-rotacional (xirar, virar, saltar) fortalece a percepción espacial, o equilibrio e a adaptabilidade neuromotora, adestrando aos nenos para responder ao inesperado.

Como o xogo libre axuda a afrontar os conflitos

O xogo espontáneo crea situacións de conflito realistas, como desacordos e tensión emocional, que os nenos deben resolver sen a intervención dos adultos. Unha metaanálise de programas cooperativos atopou melloras nas habilidades sociais e de resolución de conflitos, así como un aumento da coordinación motora e do control postural en nenos de diversas orixes.

A lóxica é simple: sen unha estrutura imposta, xorden tensións naturais (quen escolle? Que papel teño eu? Como xogo?). Ao xestionalas, os nenos desenvolven estratexias de negociación, empatía e autorregulación emocional. Segundo Panksepp (1998) e Burghardt (2005), o xogo libre aumenta os niveis de BDNF, un factor neurotrófico que favorece as funcións executivas como a flexibilidade cognitiva e a capacidade de adaptación aos desafíos.

Así, a fase de xogo libre é crucial para sentar as bases da coordinación dinámica xeral : combina o control postural, a percepción espacial e as respostas motoras adaptadas ao inesperado. É o terreo onde as emocións, as regras e o corpo se enfrontan en tensión: un verdadeiro “adestramento para o inesperado”.

Transición ao xogo dirixido: especialización e refinamento

Unha vez consolidada a capacidade de afrontar o estrés mediante o xogo espontáneo, recoméndase unha transición gradual ao xogo dirixido —ou guiado— con obxectivos específicos. Por que?

1. Especialización motora : en etapas posteriores (6–10 anos), o corpo xa ten nocións motoras e inhibicións emocionais para aceptar estruturas externas, o que favorece a aprendizaxe de habilidades máis técnicas (coordinación motora específica, estratexia, regras precisas).
2. Impulsa as funcións executivas : a neurociencia demostra que os exercicios complexos e específicos melloran a atención, a planificación e a memoria de traballo ao activar as redes de control executivo.
3. Orientación cognitiva : na psicoloxía deportiva, o adestramento específico axuda a dirixir a motivación intrínseca dun neno cara a obxectivos específicos (mellora persoal, mellora da técnica), mantendo ao mesmo tempo o gozo do xogo.

Por exemplo, un programa escolar semanal de 10 semanas de xogos matemáticos guiados de 30 minutos mellorou significativamente a autoestima, o autoconcepto e as habilidades sociais dos nenos en idade preescolar en comparación cun grupo de control. Isto demostra que a transición do xogo libre ao estruturado pode mellorar non só as habilidades motoras, senón tamén aspectos cognitivos e emocionais clave.

Estratexias para fomentar a transición

Unha vez que os nenos experimentaron e consolidaron os beneficios do xogo non dirixido, é fundamental guialos gradualmente cara a formas de xogo máis estruturadas. Esta transición non debe ser abrupta nin ríxida, senón coidadosamente deseñada para manter a motivación e respectar o ritmo de desenvolvemento de cada neno.

As estratexias para fomentar a transición inclúen propostas que respectan o espírito do xogo libre, pero introducen elementos de organización, obxectivos e roles definidos. Esta progresión facilita a adquisición de habilidades máis específicas, tanto físicas (como a coordinación motora fina e a precisión do movemento) como cognitivas e emocionales (toma de decisións, tolerancia á frustración, traballo en equipo).

Aquí tes algunhas pautas clave para implementar esta transición de xeito eficaz:

1. Primeiro, fomenta o xogo libre.
   Crea espazos ao aire libre con materiais sinxelos (pelotas, cordas, alfombras) onde os nenos poidan elixir actividades sen a intervención dun adulto. É fundamental observar, non dirixir.
2. Guiar sen impoñer.
   De 5 a 6 anos, introduce suxestións abertas: «Queres probar un xogo de lanzamento en equipo?», deixándoos desenvolver regras e roles. Trátase dunha guía suave, que aínda deixa espazo para a creatividade.
3. Planifica sesións de xogo cooperativo estruturadas.
   Deseña actividades orientadas a obxectivos, como transportar un obxecto entre varias persoas ou construír un circuíto, onde a coordinación física e a colaboración sexan esenciais. Estes xogos desenvolven a coordinación dinámica e a cognición estratéxica.
4. Incorporar o compoñente emocional e conflitivo
   Neste tipo de dinámicas, anticipar encontros que poidan xerar tensión (por exemplo, escaseza de recursos materiais) e guiar o grupo cara a unha resolución: negociación, quendas, regras xustas.
5. Avaliar e adaptar
   É recomendable avaliar indicadores como:

• Habilidades motoras: equilibrio, control dinámico, tempos de resposta.
• Cognición: toma de decisións, memoria de traballo, flexibilidade.
• Socioemocionais: empatía, autorregulación, resolución de conflitos.

Estas estratexias permítennos transformar o “caos creativo” do xogo libre en aprendizaxe valiosa, sen perder a esencia lúdica que impulsa o desenvolvemento infantil.

Do caos construtivo ao xogo con propósito

O xogo non dirixido senta as bases para a xestión de conflitos, a coordinación xeral e o control emocional. Proporciona “experiencia sobre o terreo” para resolver tensións da vida real sen intervención externa e adestra o cerebro e o corpo para adaptarse á realidade imprevisible da infancia.

Posteriormente, o xogo guiado toma esa base e refínaa: engade estrutura, obxectivos e refinamento cognitivo e motor. Isto leva a un desenvolvemento óptimo cara a habilidades específicas dos deportes (toma rápida de decisións, control emocional baixo presión, coordinación motora axustada) e ferramentas de afrontamento emocional que apoian ao neno ao longo do seu desenvolvemento.

Este modelo —primeiro libre, despois dirixido— responde aos principios da psicoloxía do desenvolvemento e do deporte: respectar as etapas de desenvolvemento do neno, aproveitar a súa capacidade espontánea e aproveitar todo o seu potencial cun apoio gradual, estratéxico e emocionalmente respectuoso.

Referencias

• Burghardt, G. M. (2005). A xénese do xogo animal: probando os límites . MIT Press.
• Gray, P. (2020). Aprender de balde . Libros básicos.
• Lester, S. e Russell, W. (2010). O dereito dos nenos a xogar . Fundación Bernard van Leer.
• Mender, R. et al. (1982). [Un estudo da coordinación motora e o xogo cooperativo].
• Orlick, T. (1990). Xogos cooperativos: construíndo habilidades sociais a través do xogo . Cinética humana.
• Panksepp, J. (1998); Burghardt, G.M. (2005). Beneficios cerebrais do xogo.
• Sutton-Smith, B. (1997). A ambigüidade do xogo . Harvard University Press.
• Spinka, M., Newberry, R. e Bekoff, M. (2001). “O xogo dos mamíferos: adestramento para o inesperado”. Quarterly Review of Biology , 76(2), 141–168.
• Martínez, A., Ruiz-Ariza, A., Suárez-Manzano, S., & Martínez-López, E.J. (2023). Programa integrado de clases activas. ResearchGate .
• Eriksson, K., et al. (2021). Comparación entre xogos cooperativos e xogos competitivos.
• Outros estudos recollidos en PMCid: PMC9590021, PMC4928743.