O programa de economía de fichas para a mellora das conductas

Os programas de economía de fichas están baseados nos principios do condicionamento operante (reforzamento, castigo, extinción e control de estímulos) introducidos polo seu precursor B.F. Skinner (1904-1990). As técnicas operantes son altamente eficaces e utilizadas na actualidade nas terapias de conduta para manter, incrementar ou reducir condutas.

Así, a conduta entendémola como operante na medida que inflúe no ambiente, fortalecéndose ou debilitándose en función das consecuencias que seguen á conduta, é dicir da continxencia ou probabilidade entre os antecedentes da conduta e as súas consecuencias.

Programa de economía de fichas

A economía de fichas é unha combinación dos procedementos de reforzamento e castigo. Consiste principalmente en dar un reforzador xeneralizado (ficha) cando se emite unha resposta desexable e/ou retiralo cando a conduta obxectivo é inadecuada. A ficha neste caso ten un valor como reforzador, xa que o suxeito poderá trocalo por reforzadores diversos, de aí o seu nome de economía. A ficha é como os seus “cartos”. Desta forma o que logramos é que non fai falta estar a dar o reforzador constantemente tras unha conduta desexable xa que estes xa son previamente pactados mediante a ficha-premio. Se o suxeito fai ben unha determinada tarefa saberá automaticamente que terá ?X? fichas.

Compoñentes do programa de economía de fichas

• Listaxe de condutas que se queren modificar. Por exemplo: prestar atención en clase, recoller a mesa, permanecer sentados, puntualidade, etc.
  Indicar o número de fichas que se poden gañar por cada bo comportamento. Pódeselle dar un valor determinado maior ou menor en función do grao de importancia da conduta.
• Listar os reforzadores concretos para o intercambio de fichas ou puntos obtidos. Por exemplo: ampliar o tempo de xogo, poder ver unha película, baixar ao parque, poder comprar algunha cousa pequena (cromos, revistas, libros). Sempre tentaremos que o reforzador sexa algo educativo, non imos dar un reforzar que aínda que a persoa crea positivo sexa realmente negativo para el.
• Expor as regras do xogo. Normalmente poderíase pór unha especie de taboleiro nun lugar visible ou establecer algún tipo de ?contrato? entre partes onde o explique. Especificarase o momento onde se entregarán as fichas, o seu valor e cando poderán ser cambiadas por reforzadores. Hai que elixir ben isto xa que non imos permitir baixar ao parque a un neno pequeno se é moi tarde. Se ten a norma escrita entenderao e non protestará: é un xogo e os xogos encantan sobre todo aos nenos. Tamén teremos que expor a duración do programa como consecución dun obxectivo final, se é necesario.

As fichas

As fichas poderanse entregar cada vez que se realice unha conduta desexada (reforzo positivo) para incrementala, ou ben entregar o total das fichas ao principio do programa para ilas retirando contingentemente a unha conduta problema para tentar reducila (custo de resposta).

Custo de resposta

Si, seguramente a algún lle soe este método para eliminar condutas problema. O carné de conducir por puntos que vén usando en España desde hai algúns anos, ten moito de psicoloxía. Este sistema está baseado na economía de fichas. Empezas con 12 puntos de carné e en función do tipo de infracción que teñas vánseche reducindo até a posible perda total do carné. Ademais, se te portas ben e non tes infraccións en 2 anos, a Dirección Xeral de Tráfico che ?premia? cun incremento de puntos no teu carné de até 15. O reforzador neste caso é a tranquilidade dese colchón de puntos, non esperedes que a Dirección Xeral de Tráfico déixevos saír un pouco máis ao recreo. Aínda que non estaría de máis premiar a excelencia na condución con algún tipo de redución en taxas de renovación do carné ou algo polo estilo, pero isto creo que lle gusta menos á administración do estado 😉

O tipo de programa de economía de fichas por custo de resposta adóitanse usar cando existe unha posibilidade alta de que se produza a infracción (malditos radares ocultos en zonas sen perigo con ese repentino sinal de límite a 50 km/h nunha estrada nacional?). Entregar todas as fichas ao principio actúa como un gran reforzador, ninguén quere perder o que xa ten, e inspira confianza na persoa xa que lle permites controlar o gasto das fichas en función dos seus propios comportamentos.

Suxestións e recomendacións para aplicar a economía de fichas

Para lograr o maior éxito posible durante a duración do programa teremos que ter moi en conta estes puntos para un funcionamento eficaz:

• Seleccionar ben os reforzadores. Ten que haber variedade de reforzadores e que polo menos un guste. Imaxina que o aplicas na túa familia con dous fillos, o que para un é reforzador para o outro non tanto. Un igual quere os cromos da Patrulla Canina e outro prefire baixar a xogar ao fútbol cos seus amigos.
• Teremos unha lista con reforzadores que poderemos ir puíndo, aumentando ou reducindo, entre os suxeitos do programa e a persoa que o aplica.
• Bo manexo da demora do reforzo. Para iniciar o programa convén que se entreguen fichas con maior frecuencia e que se poidan cambiar máis por reforzadores para motivar a dinámica do programa e non caia na desesperación por conseguir fichas imposibles. Con todo, interésanos máis converter esta motivación tanxible (extrínseca) nunha máis simbólica (intrínseca) polo que o acumular fichas beneficiará neste aspecto e pasarán a ter un valor máis simbólico. Para conseguir isto, podemos pór de antemán nas normas do xogo que se irán modificando en función dos progresos adquiridos no programa.
• Lembra que o obxectivo do programa é incrementar ou reducir a conduta obxectivo sen necesidade das fichas, de maneira intrínseca. Por isto, o programa irase retirando paulatinamente de maneira que se transfira o valor do reforzador das fichas ao valor da realización das propias condutas como autorrefuerzo e ao reforzo social que xera a realización de boas condutas. Por exemplo, que ben senta socialmente dicir que tes os 15 puntos de carné, non? Loitarás por non perdelos para poder presumir deles nos faladoiros 😉

Se non temos coidado con estes puntos podemos caer no inconveniente de que a conducta só prodúzase mentres dure o programa e ese non é o obxectivo.

Vantaxes dos programas de economía de fichas

• O reforzar entrégase de forma inmediata pero sen interromper a actividade. Cando ves o chispazo do flash xa sabes que a túa economía de puntos do carné seguramente baixe, pero mantés a condución. Ou se un neno recolleu a mesa e sabe que ten fichas por iso, reforzouse pero non ten porque baixar ao recreo xusto despois de comer. É como o diñeiro, non fai falta que cho gastes todo segundo cobras a nómina.
• Como é cuantificable pódense pór baremos por en función de se a tarefa ou conduta realizouna mellor ou peor, de forma valorable. Se por exemplo, dáslle 2 fichas por pór a mesa pero un día esquécenselle pór os vasos, pois poderiamos valorar a intención e dar un punto. Seguro que ao seguinte día pon os vasos.
• Evitan o efecto saciador ao poder intercambiar as fichas por diversos reforzadores. Se todos os días comprámonos caramelos, acabarémonos cansando deles, pero se con eses puntos podo comprar diversas cousas, a miña motivación aumentará.
• Asócianse reforzadores secundarios que seguirán presentes cando se retira o reforzador tanxible da ficha. No exemplo de pór a mesa, seguramente mentres estea a pór a mesa o neno estea en compañía de alguén que o reforzará socialmente (reforzo simbólico) porque lle estará prestando atención ou falando doutras cousas, ou collerá bos hábitos secundarios, como ter os pratos ben ordenados para colocalos logo mellor. No caso do carné por puntos, o ir máis amodo reducirá o consumo do coche e evidentemente o risco de accidente, o cal aínda que maiormente parece un reforzador secundario debería ser o principal obxectivo do programa.

Lembra que para a correcta aplicación destas técnicas o ideal é que o consultes cun psicólogo ou especialista que adapte as técnicas ás túas necesidades.

_

Se che foi de axuda estes consellos e queres deixarme un café pago para poder seguir escribindo consellos psicolóxicos ben esperto podes facelo mediante Paypal pulsando aquí 😉 Grazas!