A tristeza é o sentimento negativo caracterizado por un decaimiento no estado de ánimo habitual da persoa, que se acompaña dunha redución significativa no seu nivel de activación cognitiva e conductual. A experiencia subxectiva da tristeza oscila entre a pena leve e a pena intensa propia do duelo ou da depresión.
O factor determinante para diferenciar tristeza e ira é o convencemento que ten a persoa sobre a posibilidade de facer algo ou non con vistas á recuperación da meta ou á neutralización do estado aversivo. Cando a valoración cognitiva leva ao suxeito a colexir que non existe plan algún que lle permita restablecer a meta perdida, entón a emoción concomitante será a tristeza. Si se colixe que sí, será a ira. A tristeza empuxa ao abandono da meta ou á súa substitución por outra, mentres que a ira céntrase na súa recuperación.
Os trazos máis relevantes do proceso emocional da tristeza os seguintes:
Un dos efectos cognitivos que provoca esta emoción é a atenuación da atención cara ao ambiente e, naquel momento, a súa orientación cara ao medio interno. Esta medida procura ao individuo un certo illamento estimular, que lle permite rexeitar eventos emocionais que polo seu difícil manexo, xeran tensión e dan pé á emerxencia da tristeza. Ademais este estado de relativo confinamento favorece a autoevaluación e a reflexión sobre a situación problema.
Así mesmo, inflúe tamén sobre os procesos de pensamento da persoa: asóciase cunha menor propensión a utilizar xuízos heurísticos e, no seu lugar, a guiarse por procedementos ríxidos e estereotipados. Cando o contexto achega evidencia de que o plan de acción clásico non sempre é útil, entón o individuo atribulado modifica as súas estratexias, adoptando esquemas de pensamento máis flexibles e novos.
A tristeza ten unha función de protección e restauración fronte a ameazas procedentes do exterior. Non é malo sentirse triste. Só éo, como en todo, cando se sitúa nos extremos do seu espectro de maneira continuada. Por tanto, cando falamos do seu afrontamiento falamos dos métodos que pon en práctica estas funcións, que fundamentalmente son tres: retraimiento, moderación funcional e impacto social.
A tristeza extrema adopta sempre un cariz incapacitante, frecuentemente dando forma a un cadro psicopatolóxico de alta prevalencia, a depresión. O aspecto afectivo máis destacable desta patoloxía é o sentimento de melancolía profunda que, xunto coa incapacidade para experimentar pracer algún (anhedonia), impregna tanto os procesos mentais da persoa como a súa interacción co medio. A persoa instálase nunha actitude pesimista e un desinterese que alcanza a todos os ámbitos da súa vida.
A reflexión mental leva a cabo de forma lenta e custosa, e dedícase preferentemente á elaboración de contidos negativos, que viran ao redor de sentimentos de desánimo e incapacidade. A atención e a concentración diminúen de forma notoria, basicamente como resultado do desinterese, a falta de motivación e o baixo nivel de activación.
Prodúcese, ademais, unha afectación dos ritmos biolóxicos, alteracións do soño e do apetito. Efectos fisiológicos como dores de cabeza, ausencia de menstruación, estreñimiento, palpitaciones e sensación de cansazo crónico.
Domínguez, F.S. (2003) A alegría, a tristeza e a Ira. En Emoción e Motivación: a adaptación humana Vol. I Editorial Centro de Estudos Ramón Areces